تاریخچه فرش ایرانی

پیشینه قالی

ابتدا باید به این موضوع اشاره داشت که به دست‌بافته‌های پرزدار و گره‌دار که دارای تار و پود هستند قالی و به هر چیز گستردنی فرش گفته می‌شود. ایرانیان نخستین قومی بودند که به قالی‌بافی پرداختند و در این زمینه سرآمد جهانیان شدند. 

قالی پازیریک که در تصویر زیر مشاهده می‌‌کنید قدیمی‌ترین قالی دستباف جهان است که در سیبری کشف شده و بافته شده ایران در دوران هخامنشیان است و موزه آرمیتاژ روسیه از آن نگهداری می‌کند.

قالی بهارستان که به نام قالی بهار خسرو و قالی بهار کسری معروف است، در ایوان کاخ کسری قرار داده می‌شده و گفتنی است که طول آن ۱۴۰متر و عرض آن نیز ۲۷متر بوده است.

طرح این قالی نشان دهنده یکی از باغ‌های بهشت است.

قالی‌های دستبافت ایرانی در دوره صفویان به بالاترین حد بافت و زیبایی رسیدند. چرا که شاهان قدرتمندی همچون شاه عباس حامی بافت قالی بودند و توانستند قالی ایرانی را به کالایی تجاری در جهان تبدیل کنند.

قالی چلسی یکی از فرش‌های ایرانی دوره صفویان است که موزه ویکتوریا و آلبرت لندن از آن نگهداری می‌‌کند.

فرش دستبافت

یک فرش‌ دستباف ایرانی در سه قالب اصلی لچک ترنج، خشتی و افشان بافته می‌شود که لچک ترنج بیش از همه طرفدار دارد.

در بافت فرش‌های دستباف نخ‌ها و الیاف طبیعی همچون پشم، پنبه و ابریشم استفاده می‌شودو زمان زیادی برای بافت آن صرف می‌شود.

1. ارزش مادی فرش دستباف به علت هنر دست و استفاده از الیاف طبیعی بیشتر است.
2. هر چه زمان بیشتری از بافت فرش بگذرد، قیمت آن افزایش می‌آید.
3. از آنجا که مواد مصنوعی و الیاف غیر طبیعی در بافت فرش وجود ندارد، نرم‌تر از نوع ماشینی است.
4. ضخامت فرش‌های دستی بیشتر است. در نتیجه کیفیت و مقاومت بیشتری دارد.
5. زیبایی فرش‌های دستباف به مرور زمان و بر اثر استفاده مداوم اصطلاحا پاخور بیشتر می‌شود.
6. فرش‌های دستباف، قابل ترمیم هستند و در صورتی که تحت یکی از عوامل پارگی، پوسیدگی، بید خوردگی و ساییدگی قرار بگیرد، به راحتی رفو می‌گردند.

فرش ماشینی

فرش ماشینی میتوان گونه‌ی مصنوعی قالی معرفی کرد چراکه بر خلاف قالی، دستبافت نیست و توسط ماشین‌آلات صنعتی بافت می‌شود. به دلیل سرعت تولید بالا و همچنین ارزان بودن مواد اولیه نسبت به قالی دستبافت قیمت ارزانتری دارد.

دسته بندی فرش ماشنی بر اساس الیاف

1. فرش پشمی
2. فرش ابریشم
3. فرش‌ اکریلیک
4. فرش‌ پلی‌استر
5. فرش‌ پلی‌پروپلین
6. فرش‌ نایلون

نخ‌های به کار رفته در بافت فرش از لحاظ جایگاه و کارایی به سه دسته نخ خاب، نخ پود و نخ تار تقسیم می‌شوند که هر کدام نقش به سزایی در ماندگاری فرش دارند.هر کدام از این نخ‌ها از نظر جنس به دسته‌هایی تقسیم می‌شوند که این دلیل اصلی تفاوت بین فرش‌ها از نظر کیفیت و قیمت می‌باشد.

نخ خاب:

نخ خاب اصلی‌ترین بخش فرش‌ به شمار می‌رود و جنس فرش با جنس نخ خاب شناخته می‌شود و بیشترین سهم در زیبایی، کیفیت، وزن، ضخامت و قیمت فرش دارد. جنس نخ‌هایی که به عنوان نخ خاب در بافت فرش استفاده می‌شوند به شرح زیر می‌باشند.

   1)فرش پشمی:

این نوع نخ از پشم و موی حیوانات مانند گوسفند و بز تهیه می‌‎شود. از ویژگی نخ پشمی که در تولید فرش پشمی به کار برده می‌شود…

1. ضخامت بالایی دارند و رفت و آمد و نشستن بر روی این نوع فرش‌ بسیار دلچسب می‌باشد.
2. نخ‌های پشمی استحکام و دوام دارند و برای فضاهای پر رفت و آمد هم مناسب می‌باشند.
3. برگشت پذیری و کشش بالا، سبب شده طول عمری طولانی داشته باشند.
4. دارای نرمی و لطافت خوبی می‌باشد و برای اتاق کودکان نیز مناسب است.
5. جذب گرما از ویژگی های ممتاز این نوع فرش‌هاست که برای فضاهای سرد بسیار مناسب می‌باشد.
6. به آسانی لک به خودش نمی‌گیرد و درصورت لک شدن هم، به آسانی تمیز می‌گردد.
7. رطوبت را جذب می‌کند و این در حالی است که فرم و ساختار خود را از دست نمی‌دهد.
8. این نوع فرش‌ها هیچ گونه تغییر رنگ ندارند.

   2)فرش ابریشم:

این نخ از پیله کرم ابریشم بدست می‌آید. از ویژگی‌های نخ ابریشم که در بافت فرش ابریشمی به کار برده می‌شود…

1. زیبایی و جذابیت فوق العاده این نوع فرش باعث شده که حجم زیادی از صادرات را به خود اختصاص دهد.
2. ظرافت و قطر کم نخ‌های خاب این فرش، باعث شده این فرم از لطافت و نرمی بسیار بالایی برخوردار باشد.
3. استحکامی و دوام نخ‌های ابریشمی برابر با سیم فلزی هم قطر خودش می‌باشد.
4. برگشت پذیری و کشش بسیار بالا، سبب شده طول عمر طولانی داشته باشند‌.
5. مقاوم در برابر حرارت و سوختگی می‌باشند.
6. مقاوم در برابر سایش و بیدزدگی می‌باشند.
7. پرزدهی بسیار اندکی دارد و ایجاد حساسیت نمی‌کند.

   3)فرش اکریلیک:

باکیفیت‌ترین نوع فرشی که در عین حال مقرون به صرفه هم باشد میتوان از فرش اکریلیک نام برد. اکریلیک الیافی مصنوعی هستند که با مواد نفتی تهیه می‌شوند . این نوع از الیاف را با پلیمری که نامش پلی اکریلونیتریل است و میانگین مولکولی حدود 1900 مونومر دارد ساخته می‌شود. از ویژگی‌های نخ اکریلیک که در بافت فرش اکریلیک به کار برده می‌شوند…

1. این نوع الیاف سبک است و حالتی شبیه به نخ پشم طبیعی دارد.
2. به دلیل مصنوعی بودن الیاف فرش اکریلیک قیمت بسیار مناسبی دارد در حالی که کیفیتی مانند فرش پشمی دارد.
3. رنگ پذیری بسیار خوب این الیاف باعث شده مقاومتی بسیار خوبی در برابر رطوبت و مواد شوینده داشته باشند.
4. الیاف اکریلیک مقاوم در برابر سایش و بیدزدگی هستند.
5. به دلیل نایلونی نبودن این الیاف در برابر حرارت و سوختگی مقاوم هستند.
6. برگشت‌پذیری و کشش‌ بسیار بالای، سبب شده طول عمر طولانی داشته باشند.
7. لطافت و نرمی از دیگر ویژگی‌های بارز این نوع الیاف است.

   4)فرش پلی‌استر:

روش تولید الیاف پلی استر به این صورت است که مذاب پلیمر با فشار زیاد از داخل صفحات رشته ساز عبور داده می شود. سپس تحت تاثیر هوای سرد به شکل لیف تبدیل و در مجموع به صورت دسته‌ای از الیاف در می‌آید. از ویژگی‌های نخ پلی استر که در بافت فرش پلی استر به کار برده می‌شوند…

1. الیاف پلی استر بسیار رنگ پذیر و براق می‌باشند و به همین خاطر فرش پلی استر دارای تنوع طرح و رنگ‌های زیادی می‌باشد.
2. عدم پرزدهی بارزترین ویژگی فرش‌ پلی استر است و استفاده از آن برای افراد دارای حساسیت و افرادی که از بیماری‌ تنفسی رنج می‌برند بسیار مناسب است.
3. عدم جذب رطوبت از دیگر مزایای این نوع فرش‌هاست. مناطقی که رطوبت بسیار بالایی دارند بهتر است از فرش‌ پلی استر استفاده کنند.
4. قیمت بسیار پایین فرش پلی استر باعث شده افراد تنوع طلب به‌ راحتی بتوانند فرش‌های خود را تعویض کنند.

   5)فرش پلی پروپیلن:

بیشتر در فرش‌های فانتزی و گبه به کار می‌روند و شباهت بالایی به نخ پلی‌استر دارد. از ویژگی‌های نخ پلی پروپیلن که در بافت فرش پلی پروپیلن به کار برده می‌شوند…

1. این نوع فرش مانند فرش پلی استر رطوبت را به خود جذب نمی‌کند.
2. ضد حساسیت و با پوست بدن انسان سازگاری دارند.
3. عدم پرزدهی از دیگر ویژگی‌‎های فرش پلی پروپیلن می‌باشد
4. این نوع فرش‌ها بعد از شست و شو سریع خشک می‌شوند.
5. فرش پلی پروپیلن مانند فرش پلی استر قیمت بسیار پایینی دارد.

   6)فرش فیلامنت یا بی سی اف:

مواد اولیه تولید نخ فیلامنت (BCF)، پلی پروپیلن است که در دمای بین ۱۸۰ الی ۲۲۰ درجه به ذوب می‌رسند و باعث به وجود آمدن رشته های فیلامنت می‌شوند.از ویژگی‌های نخ فیلامنت که در بافت فرش فیلامنت به کار برده می‌شوند…

1. عدم پرزدهی مانند فرش‌های پلی استر و پلی پروپیلن
2. عدم جذب رطوبت مانند فرش‌های پلی استر و پلی پروپیلن
3. ضد حساسیت و با پوست بدن سازگاری دارند.
4. مانند فرش پی استر و فرش پلی پروپیلن بسیار مقرون به صرفه می‌باشد.

ارتفاع نخ خاب فرش بستگی به تعداد شانه و تراکم فرش‌ دارد. یعنی هرچه شانه و تراکم فرش بالاتر روند تعداد گره‌های فرش بیشتر به اصطلاح ریز بافت‌تر ‌و ارتفاع نخ خاب فرش کمتر میگردد ولی باید در نظر داشت هر چه فرش ریز بافت‌تر باشد. دوام و ماندگاری فرش به دلیل کم شدن فاصله بین گره‌های فرش در برابر پاخوری بیشتر می‌شود و همچنین با بالا رفتن شانه و تراکم وضوح نقش و نگاره‌های بیشتر خواهد شد و به زیبایی فرش می‌افزاید. از نگاهی دیگر باید به این موضوع اشاره داشت که هر چه تعداد شانه و تراکم فرش بیشتر باشد از ضخامت فرش کاسته می‌شود.

1. فرش 440 شانه : حدود 13 میلی متر
2. فرش 500 شانه : حدود 12 میلی متر
3. فرش 700 شانه : حدود 10 میلی متر
4. فرش 1000 شانه : حدود 8 میلی متر
5. فرش 1200 شانه : حدود 7 میلی متر
6. فرش 1500 شانه : حدود 6 میلی متر

نتیجه گیری: جنس نخ خاب استفاده شده در بافت فرش نقش مهمی در کیفیت نرمی و لطافت، ماندگاری و دوام و ارزش ریالی فرش دارد. اما نخ خاب تنها یک قسمت از سه قسمت بافت فرش می‌باشد و جنس نخ تار و پود بافت فرش گر چه در موقع خرید و فروش توجهی به آن نمی‌شود ولی اگر بیشتر از نخ خاب در کیفیت فرش تاثیر نگذارد کمتر از آن هم نیست.حال به سراغ بررسی نخ تار و پود فرش‌ها می‌رویم.

نخ پود:

نخ‌‌های پود در عرض فرش به صورت موازی قرار می‌گیرند. در واقع، مهم‌ترین نقش نخ‌ پود، اتصال‌ تار‌های فرش به یکدیگر و نگه داشتن ریشه نخ خاب می‌باشد.انواع نخ‌هایی که به عنوان نخ پود در بافت فرش استفاده می‌شوند به شرح زیر می‌باشند.

1. نخ جوت:جوت یا چتایی نام گونه‌ای از گیاه است که از آن نخ مستحکمی بافته می‌شود و در بافت فرش استفاده می‌شود. کشت این گیاه در شرایط آب و هوایی گرم و رطوبت 70 الی 80 درصد، بارندگی هفتگی 5-8 سانتی‌متر ودرجه گرما 20 تا 40 درجه سانتی گراد رشد می‌کنند. بزرگترین تولید کنندگان این نخ بنگلادش و هند هستند. قد این گیاه به حدود 3 متر می‌رسد. از ویژگی‌های نخ جوت استحکام و دوام، ازدیاد طول، چوبی و زمخت، مقاوم در برابر عوامل بیولوژیکی و جذب رطوبت را میتوان نام برد.
2. نخ کنف: کنف در صنعت نساجی پرمصرف‌ترین نخ بعد از کتان است. این گیاه در مناطق گرمسیر رشد می‌کند. کمترین دمایی که میتواند درآن رشد کند 12 درجه سانتی گراد و مناسب‌ترین درجه برای رشد 25 تا 30 درجه سانتی گراد است.از ویژگی‌های نخ کنف دوام و درخشانی، تجزیه پذیر و بی خطر برای محیط زیست، جذب رطوبت را میتوان نام برد.
3. نخ پنبه : نخ پنبه از گیاه پنبه بدست می‌آید و معمولا به تنهایی در فرش ماشینی استفاده نمی‌شود. چرا که در این صورت فرش در جهت عرض،استحکام نداشته و مچاله و چروک خواهد شد. از این رو در صنعت فرش، نخ پنبه را با نخ‌های جوت یا پلی استر ترکیب می‌کنند. که این نه تنها باعث افزایش استحکام فرش می‌گردد بلکه فرش نرمی و لطافت بسیار خاصی به خود می‌گیرد. از ویژگی‌های ترکیب نخ پنبه با پلی استر جذب بسیار خوب آهار، مقاوم و مستحکم، محکم شدن برزنت فرش، مقاوم در برابر نور خورشيد، سبک و خنک بودن الیاف، نرمی و لطافت خاص را میتوان نام برد.

نخ تار یا چله فرش:

نخ‌های تار در طول فرش به صورت موازی از هم قرار می‌گیرند و گره‌های فرش به دور این نخ‌ها می‌پیچند و نقش مهمی در استحکام فرش دارد. جنس نخی که برای تار فرش اکریلیک به کار می‌رود معمولاً از پنبه و پلی استر می‌باشد.

هیت ست شدن فرش ماشینی:

از دیگر عوامل بسیار مهم در کیفیت فرش، عملیات هیت ست شدن نخ می‌باشد. که در این عملیات نخ با بخار آب به عنوان یک واسطه حرارتی تثبیت می‌شود.

از مزایاهای هیت ست شدن نخ میتوان به موارد زیر اشاره داشت.

1. مقاومت فرش در برابر نور خورشید را افزایش می‌یابد.
2. مقاومت فرش در برابر حرارت و سوختگی افزایش می‌یابد.
3. پرزدهی فرش کاهش یافته و برای افراد دارای آلرژی مناسب است.
4. نخ‌‌‌ها از حالت درهم تنیدگی به حالت دانه دانه اصلاحا دانه اناری تبدیل می‌شوند.
5. رنگ پذیری نخ افزایش و رنگ رفتگی فرش در برابر شستشو کاهش می‌یابد.
6. بازگشت پذیری و انعطاف اصلاحا پاخوری فرش بیشتر می‌شود.
7. دوام و استحکام نخ‌ها افزایش یافته و موقع بافت فرش پاره نمی‌گردد و فرش یکدست بافته خواهد شد.
8. گرد و خاک را به خود جذب نمی‌کند که این مورد بر سلامت و بهداشت خانواده تاثیر گذار خواهد بود.
9. فرش هیت ست شده پوشش بهتری دارد اصطلاحا پرتر است و باعث افزایش زیبایی و وضوح نقش و نگاره فرش می‌گردد.